طلوع فجرطلوع فجر یا صبح صادق (فجر صادق) به زمانی از شبانه‌روز می‌گویند که اولین و با فضیلت‌ترین وقت ادای نماز صبح است. موضوع برخی احکام شرعی مرتبط با فجر است. در بامدادان، دو فجر و هاله نور در آسمان مشرق دیده می‌شود که یکی فجر کاذب و دیگری فجر صادق نامیده می‌شود. فجر کاذب نوری است که به درازا در آسمان پدید می‌آید و به جای پهن شدن بر روی افق، به صورت عمودی شکل به سمت بالا انعکاس می‌یابد. فجر صادق که دقایقی بعد روی می‌دهد، در آسمان پهن می‌گردد. در قرآن از فجر صادق با تعبیر خیط الابیض یاد شده که به واسطه آن خوردن و نوشیدن در روزه، حرام شده و آغاز وجوب نماز صبح است. به فاصله زمانی بین طلوع فجر صادق و طلوع خورشید، بین الطلوعین گفته می‌شود. ۱ - اقسام طلوع فجرمعنای اصلی واژه فجر، شکافته شدن همراه با آشکار شدن چیزی است و از نمونه‌های آن شکافته شدن تاریکی و طلوع روشنایی و نیز شکافته شدن کوه و جوشیدن آب است. دو نوع فجر داریم: فجر صادق و فجر کاذب. ۱.۱ - فجر کاذبفجر کاذب (در غروب) ، فجر (صبح) کاذب یا نور منطقة‌البروجی [۲]
نور منطقه‌البروجی در راستای دایره‌البروج (مسیر ظاهری حرکت خورشید در آسمان) توزیع می‌شود و به همین دلیل، نور منطقه‌البروجی نام گرفته است. این پدیده در فاصله زمانی بسیار کمی نسبت به سپیده روی می‌دهد و به همین دلیل، در گذشته آن را با فجر (سپیده) اشتباه می‌گرفتند؛ از این‌رو به آن، فجر کاذب می‌گفتند تا با فجر صادق که معیار اذان صبح است، اشتباه گرفته نشود. سپیده، پدیده‌ای است که در اثر شکست نور در جو زمین ایجاد می‌شود
، لحظه‌ای است که شب به پایان رسیده و برای اولین بار بعد از پایان شب، نور سفیدی در افق (در سمت مشرق) پیدا می‌شود و این سفیدی به شکل عمودی از نور است. در این لحظه، اگرچه شب به پایان رسیده، ولی هنوز وقت نماز صبح نرسیده است، به همین جهت به آن صبح کاذب یا فجر کاذب گفته می‌شود. علت این پدیده انعکاس ضعیفی از نور خورشید در اثر غبارهای موجود در جوّ است که به صورت مخروط نورانی کم فروغی در امتداد منطقة البروج به هنگام طلوع خورشید مشاهده می‌شود. روشنایی آن به قدری کم است که فقط از نواحی بسیار تاریک می‌توان آنها را به سادگی تشخیص داد و در شهرهای بزرگی مانند تهران، دیدن آنها عملا غیرممکن است. این پدیده در مناطق استوایی به خوبی قابل رﺆیت است. این نور هنگام غروب خورشید نیز دیده می‌شود.۱.۲ - فجر صادقفجر صادق، زمانی است که نور سفید افق پراکنده شود و دقایقی پس از فجر کاذب اتفاق می‌افتد. این لحظه، آغاز فجر صادق و اول وقت نماز صبح بوده و به تدریج که درخشندگی فجر صادق بیشتر شود ستاره‌ها نیز ناپدید می‌شوند. با طلوع نخستین پرتو لبه بالای خورشید، وقت نماز صبح پایان می‌یابد. به فجر صادق، فجر ثانی، مُعتَرض و مُستَطیر نیز گفته می‌شود. ۱.۳ - تفاوتهای فجر صادق و فجر کاذببین دو فجر تفاوت‌هایی وجود دارد: • فجر کاذب از افق جداست، در حالی که فجر صادق به افق متصل است. • فجر کاذب عمودی است، اما فجر صادق افقی است. •فجر کاذب هنگام اولین لحظه طلوع درخشان است، ولی به مرور از بین می‌رود، در حالی که فجر صادق با نور کم طلوع می‌کند و با گذشت زمان پرنور می‌شود. [۵]
نهایة التقریر، موحدی لنکرانی، محمد، ج ۱، ص۱۵۲
تعیین زمان فجر صادق امری حسی است که فقط می‌توان با انجام مشاهدات متعدد به زمان واقعی آن نزدیک شد. ۲ - طلوع فجر در شبهای مهتابی (لَیالی مُقمَرِه)شبهای مهتابی یا لیالی مقمره شبهایی هستند که قرص ماه تقریبا کامل و نور آن به هنگام طلوع فجر بر نور طلوع غلبه دارد (تقریباً بین ۱۲ تا ۱۹ هر ماه) [۶]
زمان خاصی برای این شبها بیان نشده و تشخیص آن به خود مردم واگذار شده است
. به دلیل روشنایی افق، نور گسترده فجر با تأخیر و پس از حدود ۲۰ دقیقه که دیگر نور ماه، مانع نور سپیده فجر نیست حضور خویش را اعلام می‌کند.به فتوا ی امام خمینی [۷]
الرسائل العشرة (امام خمینی) ص۱۹۹
و سید احمد خوانساری در این شبها برای نماز صبح باید صبر کرد تا گسترش نور فجر در افق قابل مشاهده باشد. بیشتر مراجع تقلید چنین فتوا یی ندارند.۳ - خیط الابیضقرآن در آیه ۱۸۷ بقره هنگام بیان احکام روزه، زمان دست کشیدن از خوردن و آشامیدن در صبح را با عبارت آشکار شدن خیط الابیض بیان می‌کند (وَ کلُوا وَاشْرَ‌بُوا حَتَّیٰ یتَبَینَ لَکمُ الْخَیطُ الْأَبْیضُ مِنَ الْخَیطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ: و بخورید و بیاشامید تا رشته سپید بامداد از رشته سیاه [ ۴ - بین الطلوعینیکی از مهم‌ترین و با فضیلت‌ترین لحظه‌های شبانه روز، بین الطلوعین است. روایت‌های فراوانی در این زمینه و ارزش فراوان بیدار ماندن و عبادت در آن از ائمه اطهار علیهم‌السلام وارد شده است. [۹]
امام جواد(ع) فرمود: ذكر خدا (و سوال از فضلش) بعد از طلوع فجر، تاثیرش بیش از دویدن در پی طلب رزق است. تفسیر عیاشی:ج ۱، ص ۲۴۰، ح ۱۱۹
[۱۰]
صحیفه سجادیه، دعای۶
[۱۱]
المصباح، کفعمی ج۱، ص۹۴..
بین الطلوعین در اصطلاح، به فاصله زمانی بین نمایان گشتن فجر صادق و طلوع خورشید گفته می‌شود.۵ - احکام شرعی طلوع فجراحکام طلوع فجر در بابهای طهارت، نماز، روزه، حج، تجارت و نکاح بیان شده است. از این احکام عبارتند از: • بنابر قول مشهور، از نظر شرعی با دمیدن فجر صادق، شب پایان می‌یابد و روز آغاز می‌گردد؛ چنان که طلوع فجر صادق، پایان وقت نماز شب، آغاز وقت نماز صبح و امساک از مُفطرات در روزه است. • وقت غسل جمعه از طلوع فجر روز جمعه است. در صورت وجوب تعیینی نماز جمعه، سفرکردن پس از طلوع فجر مکروه و پس از زوال خورشید حرام است. • وقت نافله صبح پس از اتمام نماز شب است؛ لیکن تأخیر آن تا فجر اوّل (فجر کاذب) مستحب است. [۱۹]
البیان،شهید اول، ص۱۰۹.
• بنابر قول مشهور، باقی ماندن بر جنابت تا طلوع فجر از روی عمد، در ماه رمضان، حرام و موجب بطلان روزه و وجوب قضا و کفّاره است. •وقوف اختیاری مشعر الحرام برای حج گزار، بین طلوع فجر تا طلوع آفتاب است. • خوابیدن، آمیزش کردن و اشتغال به کسب و کار پس از طلوع فجر تا طلوع آفتاب مکروه است. ۶ - پانویس
۷ - کتابنامه مقاله• بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، مؤسسة النشر الاسلامی، قم. • حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق. • خویی، سید ابوالقاسم، موسوعة الخوئی، مؤسسة الخویی الاسلامیة. • شهید اول، البیان، بنیاد فرهنگی امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۱۲ق. • شهید ثانی، الروضة البهیة، مکتبة الداوری، قم. • شیخ طوسی، النهایة، دارالکتاب العربی، بیروت. • کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق. • مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، دارالکتب اسلامیة، تهران. • موحدی لنکرانی، محمد، نهایة التقریر، انتشارات فقه، قم، ۱۴۳۰ق. • نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، دار احیاء التراث، بیروت. ۸ - منبعمجمع جهانی صادقین |